küresel deyince abd sanılır, çin anılır, rusya denilir. soğuk savaş döneminde böyle değildi. 1940'ların sonlarından 1980'lerin sonuna değin küresel denmezdi ama, "iki dünyalı" ve "üçüncü dünyacı" bir uluslararası ilişkiler dünyasındaydık 1989'a vardığımızda.
1989 büyük altüst oluştur. soğuk savaş süresince dünyanın dört bir yanında her kabarış, her kopuş, her karştlaimayla çelişkiler abd'ye, sccb'ye izi sürülmesinden öteye kapitalizm-sosyalizm bulunurdu özünde.
1989 sonrası öncesinden yarılmadır ve altüst oluştur. düşünceler de, düşünme kalıpları da yeni oluşlara uyarlanamadı. soğuk savaş boyunca bastırılmış ya da yoksayılmış devlet ve ulus gerçeklikleri kendini yeniden öne çıkardı. ulusu ve devleti kapitalizmin sürekliliği ve sosyalizmle ortadan kalkacağı varsayımların yıkımı 1989'la başladı. ulusu ve devleti, üstüne üstlük, ulus-devlet olanı yaşananların özü sayılarak düşmanlaşmalar yön değiştirdi. kapitalizm ve sosyalizm geçmişti; gelecek demokrasi, özgürlük ya da kısaca(kabaca) liberalizmdi.
demokrasi-özgürlük 1989 buluşu değildir. 1989 öncesi kapitalizm sosyalizm karşıtlaşmasında ya da iki dünyalı, üçüncü dünyacı ayrımları ve çatışmalarında demokrasi, özgürlük her yanın dayanağıydı. her yan ötekini demokrasi karşıtı, özgürlükleri kısıtlayıcı görür ve gösterirdi. demokrasi de, özgürlük de kapitalizmdi ya da karşıtı da benzer söylenirdi: demokrasi de, özgürlük de sosyalizme varıldığında olabilirdi.
kısacası demokrat olmak da, özgürlükçülük de amaçtı, araçtı. kapitalizm çok ulusluydu; sosyalizm uluslarası birliktelikti.
1990'larla soğuk savaş boyunca ortadan kaldırılmış ya da kalkmış varsayılan "ulusallık" özgürleşti. uğrunda ölünecek ve öldürmeyi göze alınacak düşünmeler gündeliğin "pratiği" oldu. soğuk savaş öncesi avrupa'da ve dünyanın her insan topluluğunda yaşanan "paylaşım savaşı"nın temelinde bir ulusun üstünlük savı vardı. savaşı durduran ise daha güçlü olmak için "üstünlük" varsayanlara ulusların birlikteliği gücü olmuştu.
savaşı bitiren uluslar savaş sonrasında soğuk savaş'tan kaçınamadılar. kısaca, 1945 sonrası ve 1989'a varış budur. yaşanan gerçeklikler kapitalizm sosyalizm karşıtlığı olmadı. sscb uluslararası değildi; ulusların zorla ve zorunlu biraradalığıydı. kapitalizmin çok ulusluluğu da yanılgıydı. güçlü abd sermeyesinin uluslar ötesine yayılması ve sscb'nin rusyalaşması ya da rusya dışını kendi içinde eritememesiydi.
avrupa'da demokrasi ve özgürlükler egemen idi. latin amerika'da demokrasi ve özgürlükler hep darbeyle durduruluyordu. latin amerika'dan, asya'dan, afrika'dan abd'ye, avrupa'ya akın akın insanlar göç ediyorlardı. aradıkları demokrasi ve özgürlük değildi. salt yaşamak güdüsüydü göç ettiren.
soğuk savaş bitti ama, soğuk savaş'la yerinden olanlar hem kendi ülkelerindeki demokrasi ve özgürlük savaşı dışına düştüler; hem de vardıkları yerlerdeki demokrasi ve özgürlükleri altüst ettiler.
yakın zamanlarda dört ayrı yerde seçimler yaşandı. polonya'da demokrasiden yararlanıp çoğunluğa varanlar ulusun tümüne özgürlük getirmediler ve yeniden azınlığa düştüler. polonya'daki bir önceki değişim de, son değişim de demokrasiyle gerçeklendi. soğuk savaş kalıplarındaki demokrasi yanlıları bir önceki demokrasi aygıtı seçimi yozlaşma ve son değişimiyse demokrasi sayıyorlar. hollanda'da ise polonya'daki bir önceki seçimin benzerini hollanda yeni yaşamaya geçti. bir sonrası da polonya gibi yeniden değişecek değildir. hollanda'nın yeni seçimin getirdikleri demokrasiyi kullanarak demokrasinin yozlaşmasıdır ama, değişim demokrasiyle yaşanacaktır.
brezilya'da da yakın günlerde bir seçim yaşandı ve demokrasiyle bir yozlaşma durduruldu görülüyor. brezilya'da yaşanan polonya benzeri ard arda değişimler oldu. arjantin ise hollanda benzeri bir sapmaya düştü demokrasiyle. hollanda gibi arjantin de demokrasiyle yeniden özgürlüğe dönecekler mi?
küreseldeki bu gelgitlerin birbirlerinden etkilendikleri söylenebilir. şimdilik bu gelgitlerin küreselin her yerinde yaşanacağını ve hep benzeri olacağını söylemek yanlış ve yanıltıcı olur. şunu söyleyebiliriz: küreseldeki bu gelgitlerin birbirlerini tetiklemekten öteye ilişkileri olduğunu söyleyemeyiz. bu yaşanan gelgitlerin neler getirdiğini, nelere dönüşeceğini öngörmek için önyargılarımızı yeniden gözden geçirmeliyiz. yargılamak kolaydır ama, değiştirici olmak için daha kapsamlı ve derin düşünmenin zamanıdır.
24 kasım 2023, college station, texas.
