türkiye'nin dinmeyen sorunudur anayasa. siyasi partilerin, siyasi partilerin önderlerinin, etkili/yetkili kurullarının uyması gerekendir anayasa. siyasi partilerin temel görevi yasa yapmaktır, yasaları uygulamaktır. siyasi partilerin iktidarlarını süreklileştirmek için değildir anayasa.
anayasa devletin kuruluşunu, işleyişini düzenleyen ve toplumun bireylerinin hak ve sorumluluklarını belirleyen temel yasadır ya da türkçe'nin güzel sözcüğüyle yasaların anasıdır anayasa. yasalar anayasaya aykırı olamaz. anayasanın üstünde yasa, kişi, kurum olamaz. türkiye cumhuriyeti'nin kuruluş düşüncesi ve yaşama biçimi olan "halkın kayıtsız koşulsuz egemenliği"nin temel belgesidir anayasa.
1920'de ankara'da toplanan ya da eski devletten kopup yeni devletin başlatan kurucu yasadır anayasa. "büyük millet meclisi(bmm)" nin dayandığı "teşkilât-ı esasiye" meclis ya da daha doğru deyişle "kurtuluşçu-ulusal" temsilcilerin oluşturduğu, oyladığı bağlayıcı yasadır.
anayasa da, yasalar gibi yaşadıkça eskir, yetersizleşir ve değişir. anayasalarda "değişen" topluma uyarlı olmak gereği ve yolunda değişebilirlik de öngörülmüştür ve anayasa değişimleri kuralları belirlenmiştir.
1921 kurtuluşun anayasası zafer ve barış kazanmış toplumun gereksinimlerine uyarlanmıştır ve 1924 anayasası odur. 1924 anayasası da öncekisi benzeri tbmm yapıtıdır ve oluşumun kaynağı ve dayanağı "meclis"tir. 1924 anayasası yeri geldikçe ya da toplumdaki değişimlere uyumlulaşma gereği değişimlerle, eklemeler yaşamıştır.
tek partili siyasi yaşamın da, çok partili yaşama geçişin de, çok partili yaşamın da dayanağı 1924 anayasası olmuştur. 1950'ler boyunca değişen toplum koşullarına uyumluluk istemi ve gereği uğruna chp "anayasa değişimleri" istemini dayatmıştır. 1950'ler süresince dp iktidarı chp'yle uzlaşmayan direnciyle anayasa değişimleri gerçeklenmemiştir.
27 mayıs 1960 beklenmeyen ve türkiye cumhuriyeti'nde anayasallıkta en sorunlu olay ve olgudur. dp iktidarı zorla ya da "anayasa" dışı durdurulmuştur. ilk hedefi de 1950'ler boyunca istenen anayasa değişimleri tbmm yokedilerek "kurucu meclis" çalışmalarıyla sağlanmaya çalışılmıştır. toplumun çoğunluğunu temsil eden dp siyasiliği "kurucu meclis" dışıdır. atanmış "seçkin" bir kurulun hazırladığı anayasa seçilmemiş siyasilerin tartışmaları ve uzlaşımlarıyla oluşmüştur. anayasa geliştirilirken, bir yandan da "özel" bir yargı, dp'yi "anayasa"yı yoksayma suçuyla yargılamıştır.
6 ocak 1961'de açılışı yapılan ve çalışmalarını 9 temmuz 1961 halkoylaması'na sunan "kurucu meclis" halkın egemenliğinin temelinden gücünü halkoylamasıyla almıştır varsayılmıştır.
%61,7 evet oyuna karşılık %38,3 hayır oyu "1961 anayasası"nın geçerliliğinin yeterli dayanağı olmuştur. 9 temmuz 1961 anayasa oylaması da özeldir. "evet" yönünde toplumda çalışma yapmanın özgür olduğu ama, "hayır" demenin oylama gününde açığa çıktığı bir halkoylaması olmuştur.
1961 anayasası ve 1971 değişimleriyle 12 eylül 1980'de yeniden geçersiz sayılmıştır. 1980'de, 1960'a göre anayasa'yı yoksayma "görevi" ve "işleyişinde" anayasallıkla gerçeklenmiştir tbmm'yi, siyasi partileri ve anayasa'yı geçersiz kılmak.
1961 anayasası'nın 1971 değişimlerinden de öteye tümden değiştirilmesi yine "kurucu meclis" benzeri daha geniş katılımlı varsayılan bir "meclis" çalışmasıyla gerçeklenmiştir. 1982 anayasası 7 kasım 1982 günü yaşanan halkoylaması ile ulustan dayanak kazanmıştır. yüzde 91,37 evet oyuna karşı %8,63 hayır oyu uzun süre tartışmalı olmuştur.
sonuçta, 1924 anayasası değişimleri temelden olmamıştır; 1961 anayasası değişimleri de özden çok sözde olmuştur. 1982 anayasası en uzun süreli ve ençok değişime uğramış anayasadır.
türkiye cumhuriyeti tarihinde anayasallık da, anayasa da hep tartışmalı olmuştur. en sonunda 16 nisan 2017 anayasa değişimi halkoylamasıyla 1982 anayasası da özünden değişim geçirmiştir. 16 nisan 2017 değişimi, türkiye cumhuriyeti tarihinde tbmm'nin üstünde bir güç getirmiştir. 2017 anayasa değişimleri halkoylaması 1982 halkoylamasından çok düşük oy desteği almıştır; daha da ötesi 1961 halkoylaması'ndan da düşüktür halkoyu. %51,41 evet oyuna karşılık %48,59 hayır oyu tartışmalı yaşanmıştır. 1961 ve 1982 anayasa halkoylamalarına göre oylamada geçersiz oyların yüksekliği de, geçerli sayılan oylarda kabul edilmeyecek "biçimsel" yasadışılıklar değişimi "geçersiz" değil ama, "güçsüz" sayılmasının temeli olmuştur.
türkiye'de 14-28 mayıs 2023 seçimleri 16 nisan 2017 halkoylaması sonuçlarını değiştirme yanlısı siyasilikle o halkoylaması sonuçlarını koruma ve geliştirme yanlısı siyasilik olarak yaşanmıştır. seçimin sonuçlar ne olursa olsun anayasa değişimi zorunlu sonuçtu.
2017 anayasa değişimini ortadan kaldırmayla güçlendirme karşıtlığı türkiye'nin yerel seçimlerin sonrasında siyasetin zorunlu dayatmasıdır.
17 kasım 2023, college station, texas.
